ΝΕΑ ΑΤΡΑΠΟΣ - ΜΑΡΘΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - STAXTES

ΠΟΙΗΣΗ

«Νέα Ατραπός» του Γιώργου Πολ. Παπαδάκη

Ο φιλοσοφικός, υπαρξιακός και ερωτικός Λόγος του Γιώργου Πολ. Παπαδάκη στην ποιητική του συλλογή «Νέα Ατραπός», χαράζει όντως, όπως φανερώνει κι ο τίτλος, ένα καινούργιο μονοπάτι στον τρόπο αντίληψης του κόσμου και της ζωής, ομολογουμένως δύσβατο και ιδιαίτερο, αφού προϋποθέτει το άνοιγμα των βαθύτερων έσω ενεργειακών μας κέντρων.

Οι λέξεις του, οντότητες με σάρκα και οστά, αυθύπαρκτες και αυτάρκεις γεννήθηκαν μέσα στη σιωπή και σ’ αυτήν έχουν προορισμό να επιστρέψουν. Μέσα στη σιωπή θα γίνουν κραυγή.

«Η σιωπή είναι η κραυγή του άρρητου», θα μας πει και «αποφάσισα να γράφω δίχως λέξεις». Οι λέξεις του θα συνδιαλλαχθούν με τη σιωπή, αφού πρώτα απεκδυθούν αυτό που νομίζουν πως είναι, αφού απαλλαγούν από το παρελθόν και το μέλλον και ριζικά αποχωριστούν το Γίγνεσθαι, που φθείρεται και φθείρει.

Ο ποιητής Γιώργος Πολ. Παπαδάκης παλεύει με τον «πυρήνα των κυττάρων» του, ασπάζεται εν επιγνώσει τη φαινομενικότητα και την αυταπάτη και ταυτοχρόνως τις πολεμά, προκειμένου να φτάσει στο σημείο εκείνο, όπου το Τίποτα είναι το ίδιο με το Όλον, όπου το κενό ταυτίζεται με το πλήρες, το ζωντανό με το νεκρό, η διαφορά με την ομοιότητα. Πασχίζει να αγγίξει το Ένα, το άπειρο, το αιώνιο, που δεν έχει ιδιότητες, διότι έχει όλες τις ιδιότητες. Να κρατήσει την όντως Ύπαρξη, το ά-τομο που δεν τέμνεται, δεν θρυμματίζεται, διότι

αντιδρά η ύλη με την αντι-ύλη και παράγουν το Μηδέν. Μέσα στο Μηδέν βρίσκει το Είναι, αφού, όπως γράφει, «όλα τελειώνουν κάποτε κι αρχίζουν απ’ το Ένα», « το πούσι της ερήμου φεύγει κι έρχεται σαν παλίρροια», «ξανακάνει έναν κύκλο πάλι η ιστορία» και επειδή «η ιστορία θα ξαναγεννηθεί χωρίς την παρουσία σου».

Στα ποιήματά του διακρίνουμε επιρροές από την κοσμογονία των πρώτων φιλοσόφων της Ιωνίας, τους οποίους απασχόλησαν οι έννοιες της ύλης, της δύναμης, της κίνησης, της αέναης ροής και μεταβολής των πάντων. Τα στοιχεία του νερού, της φωτιάς, της γης και του αέρα είναι διάσπαρτα στη συλλογή «Νέα Ατραπός» και μας ψιθυρίζουν τα μυστικά τους μηνύματα. Είναι, επίσης, διάχυτη η αίσθηση πως όλα τα πράγματα φθείρονται και διαλύονται «εις τα εξ ων συνετέθησαν», όπως έλεγε ο Αναξίμανδρος για να μεταστοιχειωθούν τελικά σ’ αυτό που νοείται ως ακίνητο, αέναο και άπειρο, με τη διττή έννοια της λέξης, δηλαδή του αδιαπέραστου και του χωρίς τέλος. Το Είναι, που προϋπάρχει προαιώνια, κατέχει κυρίαρχη θέση στα ποιήματα και, όπως έλεγε ο Ηράκλειτος, σαν ζωντανή φωτιά εναλλάξ δυναμώνει και εξασθενεί χωρίς ποτέ να σβήνει εντελώς.

Ο ποιητής έχει βαθιά επίγνωση του Γίγνεσθαι. Τα λουλούδια δεν φύτρωσαν, τα κλειδιά χάθηκαν, οι στιγμές τον προσπέρασαν και τρύπωσαν στα αυλάκια της ζωής, οι γυναίκες με την αγέρωχη κορμοστασιά και τα σαν πετρωμένη λάβα στήθη έγιναν Λερναία Ύδρα και ο έρωτας κόσμησε το μέτωπό του με το στέμμα της λήθης. Οι μνήμες τον πληγώνουν, «ψίθυροι απ’ τη χοάνη του παρελθόντος» γλείφουν και γλύφουν τις πληγές του, παραισθήσεις κι ενοχές τον αποπροσανατολίζουν.

Συγκινητικός μέσα στην τραγικότητά του  ο ποιητής καλεί τον αναγνώστη όχι μόνο να αντιληφθεί την ψευδαίσθηση και τη ματαιότητα, όχι μόνο να  συλλάβει τη σπουδαία ρήση του Ηράκλειτου, «τὰ πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει» αλλά κάτι πιο δύσκολο, να την αποδεχθεί. «Τι είσαι; Ένα δέντρο μοναχό στο δάσος του γαλαξία. Αποδέξου την αδράνεια..».

Αδράνεια σημαίνει κατανόηση των φυσικών νόμων, που αν ακολουθηθούν, δίνουν αληθινή δύναμη σε κάθε πράξη. Αυτό που χρειάζεται είναι να ακολουθήσει κανείς τη φυσιολογική πορεία των πραγμάτων, να πάει με το ρεύμα. Αν ο άνθρωπος αφεθεί στο ρεύμα, αυτό θα τον ταξιδέψει παντού, αν  εναντιωθεί, θα τον εκμηδενίσει. «Ο Νόμος είναι το Ένα κι αυτός που ευδοκιμεί στον νόμο γίνεται ένα με το Ένα.», γράφει ο ποιητής. Σ’ αυτό το σημείο υπάρχουν σπέρματα της ανατολικής φιλοσοφίας. Αληθινή αρετή είναι η ικανότητα του καθενός μας να αναγνωρίζει τον Νόμο, τον Δρόμο, με άλλα λόγια την Αιτία, την Αρχή, το Απόλυτο, την Αρμονία, τον Θεό, την πρωταρχική ενέργεια, τη Φύση.

Ο Γιώργος Πολ. Παπαδάκης, επειδή διαθέτει ως άνθρωπος παιδεία, ευαισθησία και μια δυσεύρετη ανώτερη ευφυΐα, δεν θα πτοηθεί. Άλλωστε, όπως είχε πει ένας απ’ τους κορυφαίους λογοτέχνες και ποιητές του 20^ου αιώνα, ο Ιρλανδός Τζέιμς Τζόυς, « Ένας ευφυής άνθρωπος δεν κάνει λάθη. Τα λάθη του είναι ηθελημένα κι αποτελούν πύλες ανακάλυψης». Θα αποφασίσει, λοιπόν, ο ποιητής να ζήσει χωρίς ζωή, να παλέψει χωρίς χέρια με το θεριό που τον συνθλίβει μέσα του, να χτυπήσει ο ίδιος την αχίλλειο πτέρνα του, πιο δυνατά και τελειωτικά από ό, τι τα βέλη του Πάρη και να λυτρωθεί.

Μήπως, όμως, πέφτει έτσι σε αντίφαση; Πώς να ζήσει κανείς χωρίς ζωή; Πώς να παλέψει χωρίς χέρια, πώς να τρέξει με την ακινησία του βράχου; Η απάντηση είναι «όχι». Είναι η δυνατότητα του ποιητή να προτάξει βαθιές φιλοσοφικές έννοιες  του Ζεν μέσα από την ανάδυση του παράδοξου. Είναι και θέμα «Αδράνειας», όπως προείπαμε. Αδράνεια σημαίνει ν’ αφήσεις το κάθε πράγμα να κάνει αυτό που πρέπει να κάνει σύμφωνα με τη φύση του, να επιτρέψεις την ικανοποίηση της Φύσης. Να αφήσεις το κάθε πράγμα να βρει και να εκτελέσει τον προορισμένο από τη Φύση δρόμο και σκοπό του. Να μην σπρώχνεις, να μην βιάζεις τις εξελίξεις.

 Η Αδράνεια είναι η ατραπός, που ψάχνει ο ποιητής και αυτή δεν ανήκει στον κόσμο της αντίληψης, ούτε στον κόσμο της μη αντίληψης. Δεν είναι στο καλό, ούτε στο μη καλό. Είναι στην ελευθερία, στο να κοιτάζει ο άνθρωπος τη συνείδηση χωρίς περισπασμούς από τον έξω κόσμο για να φτάσει σε ανώτερα επίπεδα συνειδητότητας. Η Ατραπός είναι βίωμα, ούτε ιδεολογία, ούτε θρησκεία. Και το κυριότερο: Όσο πασχίζεις να την πλησιάσεις, τόσο αυτή ξεμακραίνει από σένα, όπως ακριβώς κι η ευτυχία, το σπάνιο εκείνο πουλί, που έρχεται και κάθεται από μόνο του στον ώμο του ανθρώπου, που δεν έτρεξε να το κυνηγήσει ή να το φυλακίσει.

Δεν είναι, επομένως, τυχαίο, που η πένα του ποιητή κείτεται μεν νεκρή, όπως θα ομολογήσει, αλλά η ποίησή του υπάρχει και είναι τρεχούμενο νερό που δεν στερεύει, ζυγιασμένη στη χαρά και στον πόνο, στο δούναι και λαβείν, στη μοναξιά, στην προδοσία, στο άσπρο και στο μαύρο.

Μέσα στα θηρία του Γίγνεσθαι, που τον κυκλώνουν, ο Γιώργος Πολ. Παπαδάκης βρίσκει τον Εαυτό, γιατί όταν ανοιχτεί κανείς στον ωκεανό της πανανθρώπινης συνείδησης, οι σταγόνες του μικρόκοσμού του χάνονται, περνά στην έκσταση και συνειδητοποιεί ότι το «μακρινό» είναι το «δίπλα» και αυτό με τη σειρά του είναι το «μέσα» μας. Ναι, όλα γίνονται Ένα τελικά. Αυτό είναι το μονοπάτι, η Ατραπός, η Νέα Ατραπός που είναι και εξίσου πανάρχαια.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο της ποίησης του Γιώργου Πολ. Παπαδάκη, που φανερώνει την ευρυμάθειά του, την ευρηματικότητα και την γονιμοποιό δύναμή του είναι η διακειμενικότητα, δηλαδή μια ουσιαστική συνομιλία άμεσα ή έμμεσα με μοτίβα, ιδέες και σχήματα άλλων κειμένων. Τα διακείμενα (λέξεις, φράσεις, αναφορές, παραθέματα, περιγραφές) θα μας βοηθήσουν να ξεκλειδώσουμε την ερμηνεία των ποιημάτων του, να αναδείξουμε τη διαχρονική σχέση συνύπαρξης του έργου του με τα πρωτότυπα, είτε μέσω ενός δημιουργικού εμπλουτισμού είτε μέσω της ανατροπής των συμβάσεων και της απόκλισης από την νόρμα του καταξιωμένου προτύπου.

Πιο συγκεκριμένα, στο ποίημα «Εντροπία» είναι φανερή η αναφορά στον ήρωα του μυθιστορήματος «Έγκλημα και τιμωρία» του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.  Όπως ο Ρασκόλνικωφ, λοιπόν, έτσι και το ποιητικό υποκείμενο θα ακολουθήσει μια πορεία εσωτερικής αναζήτησης, θα περιπλανηθεί «μέσα στων ενοχών την παραζάλη», σε παραληρήματα και παραισθήσεις που τον διαλύουν σωματικά και ψυχικά. Η μοναξιά γίνεται αβάσταχτη. Απομονώνεται, κλείνεται στον εαυτό του και στα αδιέξοδά του βιώνοντας  έντονες ψυχολογικές μεταπτώσεις. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι: « Θα κομματιάσω το χαρτί…θ’ αφήσω το μυαλό να σβήσει κάνοντας μικρούς αλλοπρόσαλλους ήχους, όπως το καυτό σίδερο στο νερό….σ’ ένα σαλόνι ξεφτισμένο απ’ τον χρόνο θα σωριαστώ να ψάξω αυτό που κρύβω μέσα μου». Χρέος του κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου είναι να κατανοήσει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής και την επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος στη συμπεριφορά του ανθρώπου και στο απρόβλεπτο αυτής. Ποιο είναι το ηθικό χρέος του ανθρώπου; Πώς εισχωρεί κανείς στα μύχια της ψυχής του; Υπάρχει θεός; Έχει δύναμη η αγάπη; Η αιώνια πάλη του ποιητή με τις λέξεις, με τα συναισθήματά του, η αγωνία του να υπηρετήσει την ποίηση, ο αγώνας του να σκοτώσει τους προσωπικούς του δαίμονες, η ακροβασία του κοιτάζοντας κατάματα το κενό για να συνεχίσει να γράφει. Γράφω σημαίνει υπάρχω. Το ερώτημα είναι «τι γράφω»; Τι προσφέρω στο ιστορικό γίγνεσθαι και πώς οι στίχοι μου θα αποτελέσουν το καταφύγιο του δοκιμαζόμενου ανθρώπου; Θα θρυμματιστεί ο ποιητής, όπως και ο Ρασκόλνικωφ, αλλά στο τέλος με μια μαγική κίνηση θα ενώσει πάλι τα κομμάτια του και θα συνεχίσει να γράφει. Η ποίηση είναι κάθαρση, είναι η πορεία προς τον «ανώτερο άνθρωπο». Αυτή την πορεία προσπάθησε να ακολουθήσει κι ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι, ακόμα κι αν χρειάστηκε να σπάσει τους ηθικούς φραγμούς και να περάσει στην απόλυτη ελευθερία και στο «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα».

Αξίζει να σταθούμε, επιπροσθέτως, στο ποίημα «Έκλειψη», στο οποίο ο ποιητής επικοινωνώντας νοητικά με την «Έρημη Χώρα» του Τόμας Έλιοτ, δημιουργεί μια κατάσταση παρακμής και αποσύνθεσης. Χαρακτηριστικά γράφει: «Θ’ αδειάσουν τα μάτια μας…το χώμα ξερνά νεκρό σπέρμα. Βουλιάζουν τα νησιά κι η Πάτμος πρώτη… Η μέγγενη σφίγγει το ραβδί της μοίρας. Η ιστορία κλαίει τους πεθαμένους… Μας δέχθηκε η άβυσσος σα μαύρη τρύπα που κατέρρευσε κι ήπιε το φως της». Στο ποίημα αυτό πίσω από το δράμα, που φαίνεται να παίζεται, υπάρχει ένα άλλο δράμα που ξετυλίγεται παράλληλα και βαθύτερα στη συνείδησή μας. Οι στίχοι του Γιώργου Πολ. Παπαδάκη εμποτισμένοι με συναίσθημα από τα σκοτεινά βάθη της ψυχής του, προσδίδουν ένταση στις λέξεις και στις εικόνες και εξαιρετική ενάργεια στα μέσα έκφρασης.

Είπαν εναντίον του Έλιοτ, ότι εγκαταλείπει τον αναγνώστη του χωρίς προοπτική ελπίδας σε μια άνυδρη, διψασμένη, άγονη «Έρημη Χώρα». Δεν θα πρέπει, όμως, να ξεχνάμε ότι παρ’ όλα αυτά έγραψε ποίηση και η Τέχνη με την αιώνια ροή των φτερών της ταξιδεύει τις ψυχές των ανθρώπων. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο ποίημα «Έκλειψη». Η παρακμή που περιγράφεται με σκληρά περιγράμματα, ετοιμάζει το χώμα για ένα διαφορετικό αύριο. « Ας ανοίξει κάποιος μια οπή στο κούτελο του Μίθρα. Ν’ ανοίξει η επίφυση, να χυθεί γαλάζιο φως.» Ο Μίθρας είναι η προσωποποίηση του φωτός, ο καλός ποιμήν, ο προστάτης της αλήθειας, το σύμβολο της πορείας από το έρεβος της γης στο ουράνιο φως, η εγγύηση της σταθερότητας του κύκλου από την σκοτεινή νύχτα της έκλειψης στην καινούργια μέρα της αναγέννησης. Άλλωστε, δεν αρκεί να γεννιόμαστε. Γεννιόμαστε με σκοπό να ξαναγεννηθούμε. Ο βαθύτερα μελετημένος αναγνώστης θα αντιληφθεί την έμμεση αναφορά στο τρίτο μάτι (επίφυση) του ποιητή ως διόδου διάχυση του φωτός και διαφυγής από το υλιστικό Εγώ.

Κλείνοντας την ερμηνευτική αυτή προσέγγιση της ποιητικής συλλογής «Νέα Ατραπός», θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην επισημάνουμε τα ποιήματα «Κατανόηση» και «Οι νεκροί δεν μιλούν», εμπνευσμένα και με αναφορές το πρώτο στο βιβλίο «Πέδρο Πάραμο» του Χουάν Ρούλφο και το δεύτερο στο διήγημα «Οι νεκροί» από τη συλλογή διηγημάτων «Οι Δουβλινέζοι» του Τζέιμς Τζόυς. Πρόκειται για δύο ποιήματα που σχετίζονται με την κατάβαση στον Άδη ή σε πιο γενικές γραμμές με τον κόσμο των σκιών σε μια προσπάθεια εξερεύνησης του ατομικού ή συλλογικού ασυνειδήτου, σε μια προσπάθεια να αποδομήσει κανείς τις άμυνες του και να φτάσει στα άδυτα της ψυχής του απογυμνωμένος. Μια μεταμορφωτική διαδικασία η διαισθητική ενόραση και η επαφή με την αύρα των νεκρών. Μια ίσως επώδυνη εμπειρία, μα τόσο γόνιμη. Κανείς δεν επιστρέφει από μια τέτοια εμπειρία μένοντας ίδιος. Οι νεκροί δεν εξαγοράζονται, δεν ξεγελιούνται. Είναι σαν την ώρα που δραπετεύουμε από τον εαυτό μας για να σωθούμε και τελικά πέφτουμε τρέχοντας μέσα του. Πολλές φορές στη ζωή χρειάζεται να πεθάνουμε για να συνειδητοποιήσουμε, ότι ζούμε  ή μάλλον καλύτερα τον τρόπο πώς να ζούμε. Άλλες πάλι φορές ζούμε όντας μέσα μας ολότελα νεκροί. Ας μην ξεχνάμε, τέλος, πως είμαστε εν δυνάμει νεκροί και αυτό μοιάζει παρηγορητικό αφού «δεῖ γὰρ τὸ φθαρτὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν καὶ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀθανασίαν», όπως αναγράφεται στην Α΄ Επιστολή προς Κορινθίους του αποστόλου Παύλου.

Συμπερασματικά, η συλλογή «Νέα Ατραπός» του Γιώργου Πολ. Παπαδάκη μας προτρέπει στο εδώ και τώρα της ευτυχίας, ως αφυπνισμένη συνειδητότητα. Αυτό που χρειάζεται είναι να καθαρίσουμε τον θολωμένο από τη σκόνη και τα φαντάσματα του παρελθόντος εσωτερικό μας καθρέφτη για να αντικατοπτρίζει τα βουνά, τις θάλασσες, τα δέντρα, τ’ αστέρια. Η ευτυχία είναι συνυφασμένη με την αλήθεια, ένας ίσκιος της αλήθειας. Για να αναζητήσει κανείς την αλήθεια πρέπει να γίνει ο ίδιος αληθινός και για να δει κανείς το θεϊκό στοιχείο της ευτυχίας χρειάζεται να κοιτάξει με  μάτια ευτυχισμένα. Πίστευε για να δεις και ποτέ το αντίθετο. Προσκύνα τα βουνά, τις θάλασσες, τα δέντρα, τ’ αστέρια. Σώπασε και περίμενε.

Μάρθα Παπαδοπούλου - φιλόλογος