ΔΑΝΤΗΣ ΚΑΙ ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Δάντης και «θεία Κωμωδία»

Στην μακραίωνη και σκοτεινή περίοδο του Μεσαίωνα υπήρξαν και στιγμές φωτεινές που ανέδειξαν τα γράμματα και τη λογοτεχνία. Η αφηγηματική ιστορία για  παράδειγμα, είναι αντιπροσωπευτικό ποιητικό είδος που, με αιχμή την επική ποίηση, καλλιεργείται σε όλη την διάρκειά του. Πολλά κείμενα, διαμορφωμένα ανάμεσα στο έπος και στο μυθιστόρημα, αφηγούνται τη ζωή και τα ανδραγαθήματα προσωπικοτήτων αλλά και σημαντικών ιστορικών στιγμών (θέματα γύρω από τον Τρωικό πόλεμο, τον Μέγα Αλέξανδρο κ.ά.). Παρόλο που οι ρίζες του αφηγηματικού λόγου κρατούν από την αρχαιότητα, η λυρική ποίηση δίνει τα πρώτα της λογοτεχνικά σημάδια από το τέλος του 11^ου αιώνα που θεωρείται ότι αντανακλούν τα πρώιμα σημάδια μιας νεώτερης ευρωπαϊκής  λογοτεχνικής κουλτούρας. Έτσι μέσω των τροβαδούρων, οι οποίοι απηχούν χαρακτηριστικά το λυρικό λόγο της  εποχής τους γίνονται τα πρώτα λυρικά «βήματα». Επίσης, οι έμμετρες μυθιστορίες, όρος που προσομοιάζει με το σημερινό «μυθιστόρημα»,  ακολουθούν  κι αυτές μια πορεία εξέλιξης, η οποία μεταβαίνει σε πιο ερωτικές αναπλάσεις  και μετατροπές των παλαιότερων μορφών ηρώων, σε ιπποτικές φυσιογνωμίες και καινούργιες αλληγορικές μορφές λόγου, εγκαταλείποντας την αυστηρή μορφή του παραδοσιακού «έπους».  

Με ασαφή τα όρια μεταξύ Μεσαίωνα και Αναγέννησης, το έπος εξακολουθεί να είναι δημοφιλές με ποικιλία θεμάτων σε δημώδεις γλώσσες. Τα θέματα έχουν θρησκευτικό και ερωτικό χαρακτήρα, ενώ ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στα σημαντικότερα αφηγηματικά έργα, όπως η Θεία Κωμωδία και ο Μαινόμενος Ολλανδός. Η ανάπτυξη της τυπογραφίας αλλάζει όμως την αντιμετώπιση της ποίησης υπό την έννοια ότι υπάρχει περισσότερη εστίαση στην γλώσσα και στις νέες σχηματοποιήσεις ομοιοκαταληξίας και μέτρου. Σε ό,τι αφορά την λυρική ποίηση,  χωρίς να εγκαταλειφθεί ο ιπποτικός λυρισμός, η δομή της αλλάζει σταδιακά μετά τον 14^ο αιώνα, δεδομένου ότι η μουσική των οργάνων αντικαθίσταται από την λεκτική μουσικότητα που κι εκεί προκαλείται από τον ρυθμό και τη ρίμα. Βέβαια, όπως κι ο αφηγηματικός λόγος, ποικίλλει ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες με προτίμηση στην πρόζα κι όχι στην ρίμα όπως παλαιότερα.  Το μυθιστόρημα παραμένει το είδος με τη μεγαλύτερη δημοτικότητα, ενώ αναπτύσσεται το είδος της σύντομης αφήγησης με την ονομασία νουβέλα.

Το τυπωμένο βιβλίο δημιουργεί τις προϋποθέσεις για σημαντικές δημιουργίες. Μεγάλες προσωπικότητες εμφανίζονται όπως ο Πετράρχης με το μελωδικό σονέτο και τα πλούσια εκφραστικά μέσα, ο Βιγιόν με τη μπαλάντα που   έχει τις ρίζες της στο τραγούδι κι ο Δάντης με τη Θεία Κωμωδία. Η Θεία Κωμωδία είναι ένα αλληγορικό ποίημα με θρησκευτικό και διδακτικό περιεχόμενο, αν και για κάποιους αποτελεί ακόμα ένα μυστήριο. Όπως μας αναφέρει ο Χάρολντ Μπλουμ: «Η Θεία Κωμωδία είναι το αινιγματικότερο των λογοτεχνικών κειμένων». [1]

Αποτελείται από εκατό άσματα, 15.000 στίχους. Το κείμενο είναι χωρισμένο σε τρεις βασικές ενότητες: Κόλαση, Καθαρτήριο και Παράδεισος. Η επανάληψη του ιερού αριθμού τρία κυβερνά ολόκληρο το ποίημα. Τρία τα μέρη του έπους, εννιά κύκλοι, εννιά ουρανοί, εννιά αγγελικοί χοροί, τριάντα τρία τραγούδια το κάθε μέρος (Η κόλαση έχει τριαντατέσσερα αλλά το πρώτο χρησιμεύει σαν γενική εισαγωγή). Όλα αυτά, είναι μαθηματικά αρχιτεκτονημένα και δεμένα με την αυστηρή ρίμα, την τερτσίνα (ενδεκασύλλαβοι στίχοι). Η θεματική του ποιήματος είναι φανερή. Ένα ταξίδι που έκαμε ο ίδιος ο ποιητής στην κόλαση, στο καθαρτήριο και στον παράδεισο. Σοφά δομημένο με λεπτομέρειες που το καθιστούν «αληθινό» στα μάτια των αναγνωστών (ώρες, τοποθεσίες, δρομολόγια). Κατά πάσα πιθανότητα το ταξίδι ξεκινάει Μεγάλη Παρασκευή του 1300 στις 8 του Απρίλη. Μαζί με τον Δάντη είναι ο ποιητής Βιργίλιος, ο οποίος  αναλαμβάνει να τον βοηθήσει στους ατελείωτους δαιδάλους του επέκεινα. «Συ δάσκαλός μου, συ οδηγός, συ αφέντης» είναι τα λόγια του Δάντη απέναντι στον Βιργίλιο. Θα ξεκινήσουν μαζί για το φοβερό ταξίδι στην κόλαση αρχικά, για να ανέβουν μετά στο Καθαρτήριο και κατόπιν να αξιωθούν να μπουν στον Παράδεισο. Ο Δάντης ακολουθεί το Πτολεμαϊκό σύστημα, όπου η γη στέκεται ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος. Το φεγγάρι, ο ήλιος, τα άστρα οι πλανήτες, όλα γυρίζουν κυκλικά  γύρω από την γη, σε διάφορους «ουρανούς». Κάθε ουρανός έχει δική του κίνηση και την παίρνει από τον «Έμπυρο ουρανό». Ο ουρανός αυτός βρίσκεται ψηλότερα από όλους ακίνητος. Είναι φανερό ότι η γη είναι το κέντρο του παντός για τον ποιητή. Έτσι οι βασικές γεωγραφικές συντεταγμένες είναι ονοματιζόμενες με ονόματα κλειδιά. Στο Βορρά ο ποιητής τοποθετεί την Ιερουσαλήμ, στο νότο ακριβώς στους αντίποδες της Ιερουσαλήμ το καθαρτήριο, στην Ανατολή στις πηγές του Γάγγη, στις Ινδίες και στη δύση τις Ηράκλειες στήλες (στο στενό του Γιβραλτάρ). [2]

Η Θεία Κωμωδία είναι μια παράσταση ηθική και θρησκευτική μέσω της οπτασίας του κάτω κόσμου. Ο σκοπός είναι διδακτικός γιατί, όπως λέει και ο ίδιος ο ποιητής, «Θέλησα να απαλλάξω τους ανθρώπους από την εγκόσμια αθλιότητα για να σωθούν μετά θάνατον από τη αιώνια Κόλαση και να ζήσουν στην αιώνια μακαριότητα.» [3] 

Παρόλη την σημαντικότητα  των άλλων έργων του Δάντη (Νέα Ζωή, Συμπόσιο, Σονέτα) η Θεία Κωμωδία κατέχει εξέχουσα θέση διότι, μέσω της θρησκευτικής και ηθικής αλληγορίας, καταφέρνει να περάσει μηνύματα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την εποχή που γράφτηκε, ενώ στην συνέχεια  με τη  χρήση της δημώδους γλώσσας «έστρωσε το έδαφος» για την ανάπτυξη  της νέας ιταλικής γλώσσας. Ο ποιητής, θέλοντας να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους και την κοινωνία πιο σπλαχνική, προσπάθησε με μόνο του όπλο την ποίηση να το καταφέρει. Δεν ήταν δυνατό στο Μεσαίωνα να το πετύχει αυτό διαφορετικά, κάτι που   φάνηκε άλλωστε  από την αποτυχημένη πολιτική του δράση.

       ^ο. Ετσι σε μια από τις πιο φριχτές περιοχές της κόλασης τοποθετεί ο ποιητής τον καθολικό ηγέτη. [4]

     Στην σκοτεινή εκείνη περίοδο της Ευρώπης, όπου πολλοί τολμηροί κατέληγαν στην πυρά κι η επιδίωξη κάθε καινούργιας ιδέας και πρότασης ήταν αμέσως υπό αμφισβήτηση, έπρεπε τα φωτεινά πνεύματα όπως ο Δάντης να αναζητήσουν άλλους τρόπους «εξιλέωσης» και «εκδίκησης». Είναι χαρακτηριστικό αυτό, δεδομένης της  γνωστής σύγκρουσης του ποιητή με τον  πάπα Βονιφάτιο τον 8

Η περιγραφή της κόλασης είναι πραγματικά τρομακτική και η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η πλέον κατάλληλη γι’ αυτό που θέλει να πετύχει. Όπως εύστοχα αναφέρεται στην Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας των Dusausoy και Fontaine «για να  περιγράψει τη σκληρότητα της  Κόλασης, ο Δάντης θα ήθελε να διαθέτει ομοιοκαταληξίες σκληρές και τραχιές,  όπως θα ταίριαζε σ’ αυτήν την πένθιμη τρύπα.» [5]

            «..Οι άθλιοι τούτοι που ποτέ τους δεν εζήσαν

            ολόγυμνοι ήταν και πολύ βασανισμένοι

            από χοντρές μύγες που εκεί ήταν κι από σφήκες

            χαράκωναν αυτές το πρόσωπο τους μ’ αίμα    ..»[6]

Ο ποιητής μάστορας στην τέχνη του στίχου, χρησιμοποιεί όλα εκείνα τα καλολογικά στοιχεία (αλληγορία, παρομοίωση, μεταφορά, συνεκδοχή) που χρειάζονται για να δώσει την εντύπωση του τρόμου και της φρίκης καθώς και βαρύγδουπα επίθετα. Η μουσικότητα του στίχου, αυξάνει την υποβλητικότητα και καθηλώνει, ενώ ο κάτω κόσμος συγκεντρώνει όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι απεχθέστερα για τους ανθρώπους. (σκουλήκια, δαίμονες, μαύρη λίμνη, μύγες, βασανιστήρια κ.α).

Έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς η περιγραφή της φύσης  υποβάλλει τον αναγνώστη, δημιουργώντας του ακόμη πιο έντονα  τα αισθήματα της φρίκης και του τρόμου, σε ότι αφορά την περιγραφή της κόλασης, αλλά και δημιουργώντας έντονη θανατερή ατμόσφαιρα. Διαβάζουμε στον Δάντη:

«…Τότε ησυχάσαν τα πολύμαλλα σαγόνια

του πλωρίτη της μαύρης μολυβένιας λίμνης…» [7]

ή

«..Όπως ξεπέφτουν το φθινόπωρο τα φύλλα

ένα κατόπι στ’ άλλο, ώσπου το κλωνάρι

βλέπει στη γη στρωτό όλο του τ’ αποφόρι,

με όμοιον τρόπο και του Αδάμ ο κακός σπόρος

ριχνόταν απ’ τ’ ακρογιάλι εκείνο μία μία

στο νόημα του χάρου, σαν πουλί στον κράχτη.

Έτσι στο μαύρο κύμα πλέοντας ξεμακραίνουν…» [8]

Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Δάντης δημιουργούν ένα απαράμιλλο κλίμα δέους και περιγραφικής παραστατικότητας. Είναι η ηθική αλληγορία. Η απομάκρυνση του ανθρώπου από τον ίσιο δρόμο τον οδηγεί στον βόρβορο της κόλασης. Ο Θεός όμως που τον σπλαχνίζεται του στέλνει τον Βιργίλιο να τον καθοδηγήσει το σωστό δρόμο. Επίσης η πολιτική αλληγορία. Η κοινωνία είναι γεμάτη κακία και διαφθορά και την κυβερνούν τρία θηρία, φιληδονία, αλαζονεία, φιλαργυρία (λεοπάρδαλη, λιοντάρι και λύκαινα). Μπορεί μονάχα να την σώσει ο «Λαγονιάρης», ο αυτοκράτορας δηλαδή που θα  έρθει να βάλει τάξη στα κοινωνικά και πολιτικά, προβληματική Ιταλία του μεσαίωνα.

Ο ποιητής εντυπωσιάζει  χρησιμοποιώντας   μεταφορές  όπως

«οι ψυχές όμως που γυμνές και κουρασμένες»

ή  χτυπητές πομπώδεις εκφράσεις και λέξεις :

«Πολυδιάφορες γλώσσες, φοβερές βλαστήμιες,

λόγια του πόνου, οργής κραυγές, αποσβησμένες

και μεγάλες φωνές, και χεριών χτύποι αντάμα…»[9]

Ο Δάντης προσδίδει σε άψυχες (γη) ή φανταστικές οντότητες (χάρος) ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Έτσι καταφέρνει να μεταδώσει πιο έντονα τη συγκίνηση. Η ανθρωπόμορφη φιγούρα του χάρου υποβάλλει (αλληγορία)

«Ο χάρος δαίμονας με μάτια σαν ανθράκια

με νόημα κράζοντάς τες όλες τις συνάζει» [10]

«Η δακρυσμένη γης ανέδωσες αέρα»[11]

Η Θεία Κωμωδία, ένα απ’ τα μεγαλύτερα έργα που γράφτηκαν ποτέ, οριοθετεί στην ουσία το πέρασμα από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Μέσω της ηθικής και πολιτικής του αλληγορίας, το Δαντικό έπος, έχει σε όλη του την λεπτομέρεια (κάθε επεισόδιο, κάθε πρόσωπο) αλληγορική έννοια. Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα ζούσαν βυθισμένοι στην απληστία των παθών και των προλήψεων, ενώ  ταυτόχρονα βίωναν τον μεσαιωνικό τρόμο για την Κόλαση  και την πληρωμή των αμαρτιών τους.  Αυτό το σκεπτικό τοποθετεί το ποίημα στην εποχή του, από την άλλη όμως διακρίνουμε μέσα στο έργο την επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του Δάντη, πράγμα όχι συνηθισμένο για την εποχή, προάγγελο ενός φωτισμένου μέλλοντος. Ο ποιητής καταφέρνει κάτι πολύ δύσκολο, μέσα από το στίχο του : κατορθώνει να οικοδομήσει ένα όραμα που ανθρώπινα μάτια δεν έχουν αντικρίσει ποτέ. Έτσι κατορθώνει να ανασύρει μέσα από τους μυστικιστικούς του δαιδάλους την αληθινή ουσία της ζωής και να συμπονέσει την ανθρώπινη φύση. Αυτό είναι ένα θεμελιακό στοιχείο που προαναγγέλλει την Αναγέννηση, δηλαδή την επιστροφή στην ανθρώπινη ουσία όχι μόνο την πνευματική αλλά και τη σωματική .  Η Θεία Κωμωδία τυπώθηκε στα 1472, αμέσως μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, όταν η  Αναγέννηση είχε ήδη εισέλθει, [12] με τίτλο «Κωμωδία», ενώ ο σημερινός τίτλος μπήκε στα 1516.

Είναι γεγονός πως μέσα από την προσωπικότητα του έργου του Δάντη αλλά και την μοντέρνα (για την εποχή) λυρική έκφραση του Βιγιόν, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα την πολιτισμική λογοτεχνική πρόοδο που συντελείται  τα πρώτα μεταβατικά χρόνια του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης Αναγέννησης. 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βάρσος,  Γ., Ιστορία  της ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμος Α’, Πάτρα 1999.

Παπαδάκης, Πολ. Γιώργος, «Η γεωγραφία του κάτω κόσμου», Mystery, 22 (2006). 

Σταφυλάς, Μιχάλης, «Ιταλοί συγγραφείς: Ντάντε Αλιγκέρι, μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας φιλολογίας» Πνευματική ζωή, 162 (2005). 

Dusausoy, Α. Β., G. Fontaine ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, εκδόσεις «Σοκόλη», Αθήνα 1992.

Lucien Foullet,  Francois Villion, sa vie et son oeuvre, 1913.

Francois, Villon, “Τετράστιχο», «το επιτάφιο Βιγιόν», Μπαλάντες και άλλα ποιήματα, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Σπύρος Σκιαδαρέσης, επιμ. Αλέξης Ζήρας, Αθήνα,εκδ. Πλέθρον, 1979 (ανατ. Εκδ. Γαβριηλίδης,1999)

---

[1] Γ. Βάρσος, Ιστορία  της ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τόμος Α’, Πάτρα 1999, σ. 140

[2] Γ. Πολ. Παπαδάκης, «Η γεωγραφία του κάτω κόσμου», Mystery, 22 (2006), σ. 60-5

[3] Μ. Σταφυλάς, «Ιταλοί συγγραφείς: Ντάντε Αλιγκέρι, μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας φιλολογίας» Πνευματική ζωή, 162 (2005) σ. 7-22

[4] σ.σ. Ο Βονιφάτιος πέθανε όταν γραφόταν η Κόλαση. Ο ποιητής τον ρωτάει χαρακτηριστικά στο κείμενο «Είσαι κι όλας εδώ Βονιφάτιε;»

[5] Α. Β. Dusausoy, G. Fontaine ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1992, σ. 290

[6] http://www.komvos.edu.gr/diaglossiki/book/a01.htm 18/10/2006  Στίχοι 63-67

[7] http://www.komvos.edu.gr/diaglossiki/book/a01.htm 18/10/2006  Στίχοι 96-98

[8] Στίχοι 111-118

[9] Στίχοι 24-27 (μτφρ Γιώργου Καλοσγούρου)

[10] Στίχοι 108 –109

[11] Στίχος 133

[12] σ.σ. Στα 1375 τοποθετούν οι ιστορικοί την αρχή της Αναγέννησης, όρου που εισήγαγε ο Ελβετός ιστορικός Jacob Burckhardt.